Dlaczego warto badać zbiorowiska roślinności gleb galmanowych?
Złoża obfitujące w srebro, cynk i ołów odkryto w okolicach Olkusza we wczesnym średniowieczu i eksploatowano nieprzerwanie do końca ubiegłego wieku. Kilkusetletnia działalność wydobywcza i przetwórcza całkowicie zmieniła tamtejszy krajobraz. Teren pokrywają większe i mniejsze wyrobiska oraz odpady powstałe po przeróbce rud. Ogromne, suche i nagie zwałowiska materiału skalnego są jednym z najbardziej uciążliwych produktów ubocznych górnictwa odkrywkowego. Zawierają one znaczne ilości metali ciężkich, głównie cynku i ołowiu. Ulegając erozji wietrznej i wodnej, zagrażają środowisku jako źródło wywiewanych i wypłukiwanych substancji toksycznych.
Popularnym sposobem przywracania zdegradowanym terenom pogórniczym, w tym również terenom Olkuskiego Regionu Rudnego (ORR), wartości użytkowej jest ich zalesianie. Tego rodzaju zabiegi rekultywacyjne są powszechnie akceptowane, ponieważ pozwalają na uzyskanie szybkiego i przyjemnego dla oka efektu "zazielenienia". Niestety, rzadko wykonuje się je poprawnie. Do najczęściej popełnianych błędów należy zaliczyć nieodpowiedni dobór gatunków drzew (nieprzystosowanych do wzrostu w skrajnie trudnych warunkach glebowo-wilgotnościowych), tworzenie zbiorowisk homogenicznych (zdominowanych przez jeden gatunek drzewa) oraz wprowadzanie gatunków obcych (nie tylko drzew, lecz także roślinności zielnej pojawiającej się wraz z glebą zwożoną z daleka i wykorzystywaną w rekultywacji) stanowiących potencjalne zagrożenie dla rodzimej flory. Utrzymanie tak uformowanej pokrywy roślinnej jest kosztowne i kłopotliwe - rośliny niezdolne do przetrwania zamierają pozostawiając po sobie luki wymagające uzupełniania.
Sztucznie tworzone zbiorowiska leśno-parkowe mogą nie spełniać pokładanych w nich nadziei także, jeśli chodzi o zabezpieczanie środowiska przed szkodliwym wpływem odpadów pogórniczych. Dominująca w drzewostanie sosna powoduje bowiem silne zakwaszenie podłoża, co może sprzyjać uruchamianiu zgromadzonych w glebie metali ciężkich (przy niskim pH stają się one łatwiej rozpuszczalne, a przez to bardziej toksyczne dla organizmów żywych).
Zupełnie inne właściwości posiada rodzima dla regionu olkuskiego szata roślinna. Składają się na nią murawy i łąki o zróżnicowanym składzie gatunkowym, które rozwijają się samorzutnie obok powierzchni rekultywowanych. Drastyczny reżim wodny oraz wysoka zawartość metali ciężkich nie przeszkadzają roślinom we wzroście - występujące tu gatunki (także ich odmiany czy ekotypy) na drodze wielowiekowej oraz krócej trwającej selekcji wykształciły cechy umożliwiające przetrwanie w skrajnie trudnym siedlisku. Najciekawsze i zarazem najcenniejsze zbiorowiska wytworzyły się na terenach zasobnych w cynk i ołów - pierwotnie były to wychodnie skalne płytko zalegających złóż galeny i galmanu, obecnie są to miejsca dawnego składowania odpadów pogórniczych.
Górnictwo odkrywkowe pomogło rozprzestrzenić się florze galmanowej, jednak dziś pośrednio przyczynia się do jej zagłady. Prawdopodobnie największym zagrożeniem jest sposób prowadzenia rekultywacji - zabiegi zmierzające do odtworzenia w terenie zdegradowanym namiastki przyrody paradoksalnie wstrzymują rozwój wartościowej pokrywy roślinnej. Kolejnym problemem jest przeznaczanie pozornie bezużytecznych fragmentów muraw i łąk pod zabudowę przemysłową.
Zachowanie zrębów typowej dla terenów metalonośnych roślinności jest ważne z wielu powodów. Po pierwsze, zbiorowiska murawowe i łąkowe ze względu na swoje właściwości mogą stać się nie tylko fundamentem udanej naprawy zniszczonego krajobrazu, lecz także najwłaściwszą formą ochrony środowiska przed szkodliwym oddziaływaniem zdeponowanych w podłożu odpadów. Zwarta warstwa takiej roślinności dobrze wiąże cząstki gleby i tym samym chroni powierzchnię gruntu przed erozją. Niewykluczone, że korzystnie wpływa również na parametry chemiczne roztworu glebowego oraz na aktywność mikroorganizmów. Z kolei stosunkowo duża różnorodność biotyczna oraz zdolność gatunków do sprawnego "dobierania się" w zespoły może decydować o jej odporności i trwałości.
Po drugie, zbiorowiska murawowe i łąkowe mają wysoki walor estetyczny. Składają się one z niewielkich płatów roślinności zielnej różniących się fakturą i kolorem, przy czym cechy te zmieniają się w zależności od pory roku. Pozostawienie w sąsiedztwie lasów najwartościowszych fragmentów muraw i łąk pozwoliłoby uzyskać atrakcyjne formy krajobrazowe.
Po trzecie, roślinność zasiedlająca dawne wyrobiska i składowiska odpadów, a więc także flora regionu olkuskiego, stanowi niezwykle interesujący obiekt badawczy, jako że kształtuje się pod wpływem silnej presji selekcyjnej. Procesy mikroewolucyjne biegną tu szybko i prowadzą do powstawania nowych ekotypów, odmian, a nawet gatunków przystosowanych do życia w nieprzyjaznym siedlisku. Rośliny te mogą okazać się bezcenne, ze względu na swoją zdolność do kolonizacji terenów silnie zanieczyszczonych, których, niestety, stale przybywa.
Wydaje się, że obecny sposób gospodarowania zasobami przyrodniczymi i krajobrazowymi opisywanego terenu pogórniczego jest co najmniej mało efektywny - w prowadzonych pracach rekultywacyjnych nie wykorzystuje się bowiem potencjału, jaki może tkwić w rodzimej roślinności. Słaba znajomość flory regionu olkuskiego, a nadto czynników odpowiedzialnych za kształtowanie się zbiorowisk roślinnych na terenach metalonośnych oraz niedostateczna wiedza na temat wpływu różnego rodzaju pokrywy roślinnej na parametry fizykochemiczne podłoża utrwalają ten stan rzeczy. Niniejszy projekt stara się to zmienić.